به گزارش سفرنیوز، بقعه تاریخی شیخ صفی‌الدین اردبیلی یکی از بناهای ارزشمند و مکان‌های تاریخی کشور و پس از ثبت جهانی از مقاصد مهم گردشگران است.
این مجموعه علاوه بر آرامگاه مؤسس صفویه، میزبان مقبره‌های پادشاهان، مشایخ و بزرگان صفوی است که با قدمتی ۷۰۰ ساله در سال ۸۹ به عنوان یازدهمین اثر ارزشمند تاریخی ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسیده است. این بقعه را صدرالدین موسی پس از وفات پدرش «شیخ صفی‌الدین اردبیلی» جد پادشاهان صفوی و مؤسس این سلسله در سال ۷۳۵ ه. ق پایه گذاری کرد که در طول زمان به مجموعه معماری کم نظیر تبدیل شد. محلی که امروز به نام بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی معروف است حدود هفتصد سال پیش باغ بزرگی بنام اسفریس بود که شیخ صفی الدین در بخشی از آن به ارشاد مریدان می‌پرداخت.
در این بقعه آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شاه اسماعیل و مادر شاه اسماعیل تعدادی دیگر از بزرگان دوره صفوی قرار دارد. این بقعه تاریخی و هنری شامل تعدادی از بناهای دوره‌های مختلف است که نخستین بار شاه طهماسب آنها را به صورت مجموعه واحدی درآورد و بعدها شاه عباس بناهای دیگر را با به این مجموعه افزود. شاه طهماسب اول به سبب ارزشی که شیخ صفی الدین برای او داشت، تصمیم گرفت این مجموعه را گسترش دهد و بنابر این تصمیم هفت بخش به آن اضافه شد که نشانه هفت مرحله عرفان است. این هفت بخش برای رسیدن به بقعه در نظر گرفته شد که با ۷ دروازه از هم جدا شدند.
آنچه امروز از مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی باقی مانده شامل بخش‌های مقبره شیخ صفی الدین معروف به گنبد الله الله، آرامگاه شاه اسماعیل اول، آرامگاه محی الدین محمد معروف به حرمخانه، عمارت چینی خانه، مسجد جنت سرا، تالار دارالحفاظ، دارالحدیث یا طاق متولی، صحن اصلی، محوطه شهیدگاه، خانقاه یا چله خانه، حیاط پیشخان، حیاط باغ و صحن است. حمام و آشپزخانه نیز از بخش‌های مهم این مجموعه است که در کاوش‌های اخیر شناسایی شد.
سر در ورودی یا دروازه ورودی بقعه شیخ صفی
بقعه شیخ صفی که تبلور اندیشه عرفانی شیخ صفی الدین است در طول تاریخ شاهد تخریب بخش‌هایی از بنای خود بوده است. سر در اصلی بقعه شیخ صفی الدین در زمان شاه عباس دوم و زیر نظر اسماعیل نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ ساخته شده بود. این سردر تا سال ۱۳۲۱ خورشیدی در ضلع شمالی میدان فعلی عالی قاپو قرار داشت که در آن سال بقایای سردر به دستور اداره کل باستان شناسی برداشته شد و کاشی‌های معرق آن در انبار بقعه نگهداری می‌شوند.
این دروازه که هشتمین در تا مرقد شیخ صفی محسوب می‌شود، نمادی از هشت مرحله عرفان است و با همت باستان شناسان پی‌های اصلی آن مطالعه و بنای جدیدی بر روی پی‌های تاریخی دایر شد. از ضلع شرقی میدان عالی قاپو با گذشتن از در چوبی بزرگ وارد حیاط مشجر مستطیل شکل بقعه می‌شویم دور تا دور این حیاط با دیوارهای آجری که از روی ازاره سنگی و به صورت طاق نما ساخته شده، محاصره گردیده است. ضلع شرقی حیاط نیز با دری بدون سقف باز می‌شود. این راهرو بینابین حیاط بزرگ و صحن اصلی قرار دارد
جنت سرا آرامگاه شیخ صفی
جنت سرا که مقابل ایوان دارالحدیث قرار دارد، بزرگ‌ترین و بلندترین ساختمان بقعه محسوب می‌شود که دو رواق دارد و رواق جنوبی به‌عنوان هشتی بنا به شمار می‌رود. این محل در ابتدا گنبد داشته است؛ اما فرو می‌ریزد و سقفی مسطح از تیرهای چوبی روی ۱۶ ستون چوبی با پایه‌های سنگی، جایگزین آن می‌شود. جالب اینکه گنبد آن در سال ۱۳۷۵ به‌شکل اولیه خود بازسازی شده است. چندین کاربری متفاوت برای جنت سرا مطرح شده که نزدیک‌ترین نظر، استفاده به‌عنوان آرامگاه بوده است و شاه تهماسب می‌خواست این محل، مقبره خاص خودش باشد. جنت سرا آرامگاه شیخ صفی جنت سرا بعد از دوره صفویه به‌عنوان مسجد مورد استفاده بود و همچنان منبرهایی از آن دوره در مسجد وجود دارد، این ساختمان هم اکنون موزه اسناد تاریخی شیخ صفی‌الدین است.
گنبد اللّه اللّه
«گنبد الله الله» در ضلع جنوب غربی قندیل خانه قرار گرفته است، این گنبد در بالای مقبره شیخ صفی‌الدین به عنوان هسته مرکزی مجموعه از همان ابتدا چشم‌ها را بخود مشغول می کند. این گنبد را به این نام می‌خوانند چون اسم جلاله الله چندین بار بر روی بدنه برج با کاشی‌های معلق فیروزه‌ای رنگ تکرار شده است. روی ساقه و گنبد آجری کاشی‌های فیروزه‌ای نمایان هستند. آیات قرآن نیز با خط ثلث در کتیبه‌ای در محل اتصال برج و ساقه گنبد وجود دارد.زیبایی این گنبد محدود به جداره خارجی آن نیست و به همت هنرمندان ایرانی در اواسط دوره صفوی کاغذ دیواری‌هایی اجرا شده است. پیرامون بخش داخلی گنبد الله الله پوشیده از نقاشی روی کرباس است که به اعتقاد کارشناسان جزو قدیمی‌ترین کاغذ دیواری‌های موجود در کشور با قدمت بیش از ۴۰۰ سال است.
شهیدگاه؛ گورستان مجموعه شیخ صفی
گورستان مجموعه شیخ صفی محوطه‌ای که امروزه در مشرق و شمال بنای چینی خانه واقع شده به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است. شهیدگاه در زمان صفویه فضای وسیع‌تری داشته است، ولی در حال حاضر قسمتی از آن زیر خانه‌ها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت سرا رفته است.در کاوش‌های باستان‌شناسی چند سال قبل، در جبهه غربی و جنوبی بیرون از مجموعه، قبور متعددی پیدا شد که به نظر می‌رسید در ادامه گورستان شهیدگاه باشند. سنگ قبرهای این محوطه مزین به نقوش گیاهی، هندسی، حیوانی، انسانی، نمادین و خط نگارهها هستند، از آنجا که شاه اسماعیل صفوی اهمیت بسیاری برای کشته‌گان و سربازان خود در جنگ چالدران با دولت عثمانی قائل بود، دستور دفن پیکرها را در محوطه بقعه شیخ صفی داد و به این ترتیب، این قبرستان به شهیدگاه معروف شد.
مقبره شاه اسماعیل اول
مقبره شاه اسماعیل اول با تغییرات اندکی به مدفن شاه اسماعیل تبدیل شده است، علاوه بر معماری منحصربه‌فرد، آرایه‌های هنری و عرفانی از جمله دیوارنگاره‌های تذهیب، کتیبه‌های قرآن و حدیث و صندوق چوبی خاتم‌کاری، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند.
معرفی بقعه تاریخی شیخ صفی‌الدین اردبیلی
صندوق چوبی نفیسی از خاتم و منبت روی قبر شاه اسماعیل وجود دارد که همایون شاه گورکانی به پاس حمایت صفویان از او و کمک به بازپس‌گیری حکومت، به آنها اهدا می‌کند. برجی استوانه‌ای به ارتفاع هشت متر در نمای بیرونی مقبره شاه اسماعیل اول دیده می‌شود که گنبدی با ساقه کوتاه روی آن قرار دارد. در پایین گنبد نام ائمه اطهار (ع) به خط ثلث روی کاشی سفید نقش بسته و پنج شمشیر به نشانه پنج طایفه‌ای که شاه اسماعیل را به سلطنت رساندند، زینت‌بخش بالای گنبد است.
چینی خانه؛ محلی برای نگاه داری کتاب و چینی‌های نفیس
چینی خانه؛ محلی برای نگاه داری کتاب و چینی‌های نفیس از زیباترین تزئینات مقبره شیخ صفی الدین اردبیل می‌توان به چینی خانه اشاره کرد. پیش از دوران شاه عباس صفوی از این بخش برای اجتماع‌ها استفاده می‌شد اما در دوران شاه عباس با تغییراتی که در این بخش به وجود آمد، چینی خانه به محلی برای نگاه داری کتاب‌های نفیس و چینی‌های سلطنتی مبدل شد.
از آنجا که صفویان همه تلاش خود را برای برقراری امنیت در فلات ایران به کار بستند، امپراتوری چین ۱۲۰۰ قطعه چینی سفید و آبی را به دربار شاه عباس اهدا کرد. پادشاه نیز برای نشان‌دادن ارادت خود به شیخ صفی، هدایای چینی را به این مکان آورد و گفته می‌شود که شیخ بهایی را برای طراحی این فضا مأمور کرد. این ظروف چینی با مهر شاهی و عبارت «وقف آستانه شیخ صفی کرد بنده شاه ولایت عباس» هستند. بخشی از این گنجینه‌ها امروزه در موزه آرمیتاژ نگهداری می‌شوند و تعدادی از ظروف چینی همراه با چند قطعه فرش و اسناد و کتب در دوره پهلوی به موزه ایران باستان تهران منتقل شدند. با این حال، چندین قطعه ظرف چینی، خرقه شیخ صفی مربوط به قرن هشت هجری قمری و مهر مخصوص شاهان صفوی در حال حاضر در موزه چینی خانه نگهداری می‌شوند. علاوه بر این، یک جلد قرآن نفیس به خط کوفی با قدمت ۱۱۰۰ سال در این تالار وجود دارد که سومین قرآن نفیس ایران است. کاشی‌های خشتی به رنگ زرد و سبز مغز پسته‌ای برای تزئین بخش‌های مختلف تالار، ایوان‌ها، طاق‌نماها و… استفاده شده است.
دیوارهای تالار از چوب و گچ هستند که روی آنها محفظه‌های متعددی با نقوش گل و بته و شاخ و برگ قرار گرفته و برای نگهداری اشیای قیمتی به کار می‌رفتند. یکی از نقوش محفظه‌ها به‌شکل شیشه‌های گردن بلند است که در دوره صفویه رواج داشت. قسمت بیرونی این محفظه‌ها از جنس چوب است و روی آن نقش‌های گل طلایی در زمینه‌ای آبی‌رنگ به چشم می‌خورد.
چله خانه؛ درگاهی قدیمی با در چوبی و تزئین کاشی کاری
دو چله خانه موسوم به چله خانه قدیم و جدید برای عبادت شیخ صفی‌الدین، پسرش صدرالدین موسی و مریدانشان در بقعه شیخ صفی وجود دارد که با فاصله زمانی از هم ساخته شده بودند.
جالب است بدانید که چله نشینی به‌معنای عبادت و خلوت در چهل شبانه‌روز است، چله خانه قدیم که در سمت چپ حیاط کوچک قرار داشت و برای جلوس شیخ صفی به کار می‌رفت، با گذر زمان از بین رفته است. چله خانه جدید واقع در سمت راست حیاط کوچک، در زمان صدرالدین موسی با هدف ایجاد محلی برای جلوس خود و مریدانش ساخته شد.
